कोणत्या पंचवार्षिक योजनेत भारताला स्वावलंबी आणि स्वयंपूर्ण अर्थव्यवस्था म्हणून प्रस्थापित करण्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट होते?

योग्य उत्तर तिसरी पंचवार्षिक योजना आहे.

Key Points

• पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या नेतृत्वाखाली 1961-1966 पासून तिसरी पंचवार्षिक योजना सुरू करण्यात आली.
  • तिसऱ्या पंचवार्षिक योजनेच्या वेळी नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष डी.आर.गाडगीळ होते.
  • या योजनेला गाडगीळ योजना म्हणूनही ओळखले जात होते.
  • स्वतंत्र अर्थव्यवस्था (स्वावलंबी आणि स्वयंनिर्मित अर्थव्यवस्थेची स्थापना), शेती आणि गव्हाच्या उत्पादनात सुधारणा ही या योजनेची प्रमुख उद्दिष्टे होती.
  • तिसरी पंचवार्षिक योजना दुष्काळ आणि दोन युद्धांमुळे (1962 चे चीन-भारत युद्ध आणि 1965 चे भारत-पाकिस्तानी युद्ध) प्रभावित झाली.

Additional Information

• पहिली पंचवार्षिक योजना
  • पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या नेतृत्वाखाली 1951-1956 पासून ही योजना सुरू करण्यात आली.
  • ही हर्रोड-डोमार मॉडेलवर आधारित होती.
  • योजनेचा लक्ष्यित विकास दर 2.1% होता.
  • ही योजना यशस्वी झाली आणि तिने 3.6% विकास दर साध्य केला जो नियोजित लक्ष्यापेक्षा जास्त होता.
  • देशाचा कृषी विकास हा या योजनेचा प्रमुख उद्देश होता.
  • या योजनेच्या शेवटी देशात पाच आयआयटी स्थापन करण्यात आल्या.
• दुसरी पंचवार्षिक योजना
  • ही योजना पी. सी महालनोबिस मॉडेलवर आधारित आहे.
  • ती 1 एप्रिल 1956 ते 31 मार्च 1961 या कालावधीसाठी नियोजित करण्यात आली होती.
  • ही महालनोबिस योजना म्हणून प्रसिद्ध आहे.
  • दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत औद्योगिकीकरणाला आणि विशेषत: मूलभूत आणि अवजड उद्योगांच्या विकासाला उच्च प्राधान्य देण्यात आले.
  • या योजनेत लोह आणि पोलाद, कोळसा आणि अवजड अभियांत्रिकी, मशीन निर्माण, जड रसायने आणि सिमेंट इंडस्ट्रीजमध्ये भरीव गुंतवणूक समाविष्ट होती.​
• ​चौथी पंचवार्षिक योजना:
  • इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखालील या योजनेचा कालावधी 1969-1974 आहे.
  • या योजनेची दोन मुख्य उद्दीष्टे म्हणजे स्थिरतेसह वाढ आणि आत्मनिर्भरतेसह प्रगतीशील यश.
  • या योजनेदरम्यान 14 प्रमुख भारतीय बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले आणि हरित क्रांती सुरू झाली.
  • यावेळी 1971 चे भारत-पाक युद्ध आणि बांगलादेश मुक्ती युद्ध झाले.
  • इतर क्षेत्रांना पुढे जाण्यास सक्षम करण्यासाठी कृषी विकास दरावर मुख्य भर देण्यात आला.
  • योजनेच्या पहिल्या दोन वर्षांत विक्रमी उत्पादन झाले.
  • शेवटची तीन वर्षे खराब पावसामुळे मोजमाप झाले नाही.
  • कुटुंब नियोजन कार्यक्रमांची अंमलबजावणी ही योजनेच्या प्रमुख लक्ष्यांपैकी एक होती.

Important Points