साधित शब्द MCQ Quiz in বাংলা - Objective Question with Answer for साधित शब्द - বিনামূল্যে ডাউনলোড করুন [PDF]

उत्तर: पर्याय ४ शेजारीपाजारी

Important Points

भाषेमध्ये दोन प्रकार चे शब्द असतात: 

सिद्ध शब्द : 'जा, ये, कर' यांसारखे मूळ धातू किंवा शब्द भाषेत असतात. या शब्दांना सिद्ध शब्द म्हणतात. या प्रकारचे पुढे तीन पोटप्रकार आहेत.

तत्सम, तत्सम आणि देशी.

साधित शब्द : 'कर' यांसारख्या सिद्ध शब्दांपासून तयार झालेले शब्द म्हणजे 'करू, करून, कर्ता'. या शब्दांना साधित शब्द म्हणतात. या प्रकारचे पुढे चार पोट प्रकार आहेत.

उपसर्गघटित, प्रत्ययघटित, सामासिक आणि अभ्यस्त.

1. उपसर्गघटित शब्द: शब्दांच्या पूर्वी एक किंवा अधिक अक्षरे लावून साधित शब्द बनवतात. अशा शब्दांना उपसर्गघटित शब्द म्हणतात. उदा.: अनु-कारण= अनुकारण. उप-वास=उपवास.
2. प्रत्ययघटित शब्द: शब्दांच्या अंती एक किंवा अधिक अक्षरे लावून साधित शब्द तयार झाले आहेत. अशा शब्दांना प्रत्ययघटित शब्द म्हणतात. उदा.: णारा= लिहि+णारा=लिहिणारा, गार= जादू+गार=जादूगार.
3. सामासिक शब्द: काही शब्द दोन छोटे शब्द एकत्र म्हणजेच समास करून बनले असतात. त्यांना सामासिक शब्द असे म्हणतात. उदा.: देव+घर=देवघर. नीळ+कंठ=नीलकंठ. हे शब्द वेगळे केले असता दोहोंना स्वतंत्र अर्थ आहेत
4. अभ्यस्त शब्द: या शब्दांमध्ये काही अक्षरांची किंवा एकाच शब्दाची पुनरावृत्ती म्हणजेच अभ्यास होऊन असे शब्द तयार झालेले असतात. उदा.: कळकळ, हळूहळू, शेजारपाजार. याचे आणखीन तीन प्रकार आता आपण समजून  घेऊ.

• पूर्णभ्यस्त शब्द: जेव्हा एकाच शब्दाची पुनरावृत्ती होऊन एखादा शब्द तयार झाला असेल तर त्याला पूर्णभ्यस्त शब्द असे म्हणतात. उदा.: घरघर, मधूनमधून. इथे वेगवेगळ्या जातींचे शब्द एकत्र आलेले असतात.
• अंशाभ्यस्त शब्द: जेव्हा पूर्ण शब्दाची पुनरावृत्ती न होता एखादे अक्षर केवळ बदलले असेल तर अशा प्रकारे तयार झालेल्या शब्दांना अंशाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात. हे शब्द वेगळे केले असता दुसऱ्या शब्दाला स्वतंत्र असा अर्थ नसतो. फक्त यमक जुळवण्यासाठी ही अक्षरे बदलली जातात. उदा.: शेजारपाजार, इकडेतिकडे.
• अनुकरणवाचक शब्द: काही शब्दांत एखाद्या ध्वनिवाचक शब्दाची पुनरुक्ती साधलेली दिसते. उदा.: लुटूलुटू, तुरूतुरू. हे शब्द वेगळे केले असता त्यांना वेगळा अर्थ नसतो.

Key Points

प्रश्नातील दिलेल्या पर्यायांचा विचार करू:

हळहळ आणि दुडूदुडू हे दोन्ही शब्द अनुकरणवाचक शब्दांची उदाहरणे आहेत. कारण हे शब्द वेगळे केले असता एका शब्दाला काही अर्थ मिळत नाही.

मऊमऊ हा शब्द पुर्णाभ्यस्त शब्दांची उदाहरणे आहेत. कारण मऊ या एकट्या शब्दाला वेगळा अर्थ आहे.

शेजारपाजार या शब्दामध्ये केवळ एका अक्षराचा बदल करून उरलेला शब्द तसाच आहे. केवळ यमक जुळवण्यासाठी 'प' हे अक्षर मधे बदलले आहे. त्यामुळे हा अंशाभ्यस्त शब्द प्रकार आहे.

अशाप्रकारे योग्य उत्तर पर्याय ४ शेजारपाजार आहे.

स्पष्टीकरण- 

शब्द- परिश्रमिक 

मूळ शब्द- श्रम

उपसर्ग- परि

प्रत्यय- इक प्रत्यय

Key Pointsउपसर्ग-  मूळ शब्दाच्या किंवा धातूच्या समोर एक किंवा अधिक अक्षरे लावून काही साधित शब्द बनवितात. या अक्षरांना उपसर्ग असे म्हणतात. उपसर्ग हे स्वतंत्रपणे येत नाहीत.

उदा-

1. आ उपसर्ग- आ + हार = आहार
2. परि उपसर्ग- परि + पूर्ण = परिपूर्ण (परि या उपसर्गाचा अर्थ पूर्ण किंवा वाटोळा असा होतो, हा संस्कृत मधील उपसर्ग आहे.)

प्रत्यय- मूळ शब्दाच्या किंवा धातूच्या मागे एक किंवा अधिक अक्षरे लावून काही साधित शब्द बनवितात. या अक्षरांना प्रत्यय असे म्हणतात.

उदा-

1. अक प्रत्यय- लेखक, रक्षक इ.
2. इक प्रत्यय- रसिक, पथिक, श्रमिक (इक हा संस्कृत मधील प्रत्यय आहे.)

अशाप्रकारे परिश्रमिक यामध्ये श्रम हा मूळ शब्द आहे.

उत्तर- पूर्णाभ्यस्त - अनुकरणवाचक - अंशाभ्यस्त

Important Pointsअभ्यस्त शब्द - एकाच शब्दाची किंवा अक्षरांची पुनरावृत्ती होते अशा शब्दाला अभ्यस्त शब्द म्हणतात.

अभ्यस्त शब्दाचे खालील तीन प्रकार पडतात.

• पूर्णाभ्यस्त - एक पूर्ण शब्द जेव्हा पुन्हा येऊन जोडशब्द तयार होतो त्याला पूर्णाभ्यस्त शब्द म्हणतात.
  • उदा. हळहळ, बडबड, कोणीकोणी इ.
• अंशाभ्यस्त - जेव्हा पूर्ण शब्द पुन्हा जशाच्या तसा न येता एखादे अक्षर बदलून येते आणि अर्थात बदलून आलेल्या शब्दाला वेगळा अर्थ नसतो त्या जोडशब्दाला अंशाभ्यस्त शब्द म्हणतात.
  • उदा. गडबड, आरपार, लटपट, आतल्याआत इ.
• अनुकरणवाचक - ज्या शब्दात एखाद्या ध्वनिवाचक शब्दाची पुनरावृत्ती झालेली असते अशा शब्दाला अनुकरणवाचक शब्द म्हणतात.
  • उदा. पिरपिर, टिकटिक, एकेक इ.

Additional Information

शब्दसिद्धी - शब्द कसा तयार झाला आहे, म्हणजे सिद्ध कसा झाला आहे यालाच शब्दसिद्धी असे म्हणतात.

सिद्ध शब्द - भाषेत जे शब्द मुळात धातू असतात त्यांना सिद्ध शब्द असे म्हणतात.

सिद्ध शब्दांचे तीन प्रकार पडतात.

1. तत्सम  
2. तद्भव 
3. देशी

तत्सम शब्द - जे संस्कृत शब्द मराठी भाषेत जसेच्या तसे काहीही बदल न होता आले आहेत त्यांना तत्सम शब्द असे म्हणतात. उदा. कार्य, देवर्षि, दंड, ग्रंथ

तद्भव शब्द - जे शब्द संस्कृत मधून मराठीमध्ये येतांना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो त्या शब्दांना तद्भव शब्द असे म्हणतात. उदा. काम, पाणी, फुल, चाक

देशी शब्द - महाराष्ट्रातील मूळ रहिवाशांच्या बोलीभाषेमधील वापरल्या जाणार्‍या शब्दांना देशी शब्द असे म्हणतात. उदा. मुलगा, गार, मळकट, ओटा  

परभाषीय शब्द - संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषांमधून मराठीत आलेल्या शब्दांना परभाषीय शब्द असे म्हणतात.

साधित शब्द - सिद्ध शब्दाला उपसर्ग किंवा प्रत्यय जोडल्यास तयार होणाऱ्या शब्दाला साधित शब्द म्हणतात.

साधित शब्दाचे चार प्रकार पडतात.

1. उपसर्गघटित शब्द - शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला उपसर्गघटित शब्द म्हणतात.
2. प्रत्ययघटित शब्द - शब्दाच्या किंवा धातूच्या शेवटी जी एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली जातात त्यांना प्रत्यय म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला प्रत्ययघटित शब्द म्हणतात.    
3. अभ्यस्त शब्द - एकाच शब्दाची किंवा अक्षरांची पुनरावृत्ती होते अशा शब्दाला अभ्यस्त शब्द म्हणतात.
4. सामासिक शब्द - दोन किंवा अधिक शब्द परस्पर संबधामुळे एकत्र घेऊन बनलेल्या शब्दाला सामासिक शब्द म्हणतात.

उत्तर- भवितव्य हा प्रत्ययसाधित शब्द आहे.

तव्य हा संस्कृत प्रत्यय लागून भवितव्य हे धातुसाधित तयार झाले आहे.

Important Pointsप्रत्ययघटित शब्द - शब्दाच्या किंवा धातूच्या शेवटी जी एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली जातात त्यांना प्रत्यय म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला प्रत्ययघटित शब्द  म्हणतात. 

प्रत्ययघटित शब्दाचे दोन प्रकार पडतात.

1. कृदन्ते
2. तद्धिते

कृदन्ते - धातूंना प्रत्यय लागून जे शब्द तयार होतात त्यांना कृदन्ते किंवा धातुसाधिते म्हणतात.

तद्धिते - धातुखेरीज इतर शब्दांना प्रत्यय लागून जे नवीन शब्द तयार होतात त्यांना शब्दसाधिते किंवा तद्धिते म्हणतात.

शब्दांचे दोन प्रकार पडतात.

1. सिद्ध शब्द 
2. साधित शब्द 

साधित शब्द : सिद्ध शब्दाला उपसर्ग किंवा प्रत्यय जोडला तर जो शब्द तयार होतो त्याला साधित शब्द असे म्हणतात.

साधित शब्दांचे चार प्रकार पडतात.

1. उपसर्गघटित शब्द 
2. प्रत्ययघटित शब्द 
3. अभ्यस्त शब्द 
4. सामासिक शब्द 

प्रत्ययघटित शब्द -शब्दांच्या शेवटी जी एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली जातात त्यांना प्रत्यय असे म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दांना प्रत्ययघटित शब्द असे म्हणतात.

उदा.जनन, जनक, जननी, जनता इ.

प्रत्यय दोन प्रकारचे असतात - १)धातुसाधित २)नामसाधित 

वरील शब्दांना न,क, नी ता ही प्रत्यय लागलेली आपल्याला दिसतात असे प्रत्यय लावून तयार होणार्‍या शब्दांना ‘प्रत्ययघटित शब्द’ असे म्हणतात.

वरील दिलेल्या अ) रचना ब) मदन क) रंगारी ड) बनाव या सर्व शब्दांना अन ,आरी ,अना, व असे प्रत्यय लागलेले आहे त्यामुळे ते प्रत्ययसाधित शब्द आहेत.

अशा प्रकारे वरील सर्व पर्याय अचूक हा योग्य पर्याय आहे.

1. खोर प्रत्यय- चिडखोर, भांडखोर इ.
2. आऊ प्रत्यय- टाकाऊ, जळाऊ, लढाऊ इ.

Important Points

• अशाचप्रकारे वरील पर्यायांपैकी गिरी हा मराठी प्रत्यय आहे. आणि म्हणून दादागिरी हा शब्द प्रत्ययसाधित शब्द आहे.
• दादागिरी प्रमाणेच कामगिरी, नामगिरी असे शब्ददेखील बनतात.

Additional Information

• अहिंसा हा प्रत्ययघटित नसून उपसर्गघटित शब्द आहे.
• दंगामस्ती व तळमळ हे प्रत्ययघटित नसून जोडशब्द आहेत.

उत्तर - विनाकारण हा उपसर्गघटित शब्द आहे.

विनाकारण या शब्दात विना हा संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागला आहे.

Important Pointsशब्दसिद्धी - शब्द कसा तयार झाला आहे, म्हणजे सिद्ध कसा झाला आहे यालाच शब्दसिद्धी असे म्हणतात.

सिद्ध शब्द - भाषेत जे शब्द मुळात धातू असतात त्यांना सिद्ध शब्द असे म्हणतात. अशा शब्दांना प्रत्यय किंवा उपसर्ग नसतो. उदा. धाव, कर, बस, जा, ये

सिद्ध शब्दांचे तीन प्रकार पडतात.

1. तत्सम  
2. तद्भव 
3. देशी

तत्सम शब्द - जे संस्कृत शब्द मराठी भाषेत जसेच्या तसे काहीही बदल न होता आले आहेत त्यांना तत्सम शब्द असे म्हणतात.  कार्य, देवर्षि, दंड, ग्रंथ

तद्भव शब्द - जे शब्द संस्कृत मधून मराठीमध्ये येतांना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो त्या शब्दांना तद्भव शब्द असे म्हणतात.  काम, पाणी, फुल, चाक

देशी शब्द - महाराष्ट्रातील मूळ रहिवाशांच्या बोलीभाषेमधील वापरल्या जाणार्‍या शब्दांना देशी शब्द असे म्हणतात. मुलगा, गार, मळकट, ओटा       

परभाषीय शब्द - संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषांमधून मराठीत आलेल्या शब्दांना परभाषीय शब्द असे म्हणतात.

साधित शब्द -  सिद्ध शब्दाला उपसर्ग किंवा प्रत्यय जोडल्यास तयार होणाऱ्या शब्दाला साधित शब्द म्हणतात.

साधित शब्दाचे चार प्रकार पडतात.

1. उपसर्गघटित शब्द - शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला उपसर्गघटित शब्द म्हणतात.
2. प्रत्ययघटित शब्द - शब्दाच्या किंवा धातूच्या शेवटी जी एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली जातात त्यांना प्रत्यय म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला प्रत्ययघटित शब्द म्हणतात.    
3. अभ्यस्त शब्द - एकाच शब्दाची किंवा अक्षरांची पुनरावृत्ती होते अशा शब्दाला अभ्यस्त शब्द म्हणतात.
4. सामासिक शब्द - दोन किंवा अधिक शब्द परस्पर संबधामुळे एकत्र घेऊन बनलेल्या शब्दाला सामासिक शब्द म्हणतात.

अभ्यस्त शब्दाचे खालील तीन प्रकार पडतात.

1. पूर्णाभ्यस्त - एक पूर्ण शब्द जेव्हा पुन्हा येऊन जोडशब्द तयार होतो त्याला पूर्णाभ्यस्त शब्द म्हणतात. उदा. हळहळ, बडबड
2. अंशाभ्यस्त - जेव्हा पूर्ण शब्द पुन्हा जशाच्या तसा न येता एखादे अक्षर बदलून येते आणि अर्थात बदलून आलेल्या शब्दाला वेगळा अर्थ नसतो त्या जोडशब्दाला अंशाभ्यस्त शब्द म्हणतात. उदा. गडबड, आरपार, लटपट
3. अनुकरणवाचक - ज्या शब्दात एखाद्या ध्वनिवाचक शब्दाची पुनरावृत्ती झालेली असते अशा शब्दाला अनुकरणवाचक शब्द म्हणतात. उदा. पिरपिर, टिकटिक

उत्तर- शक्तिमान हा प्रत्यय लागून तयार झालेला शब्द आहे तर आडनाव, परिचय, बदनाम हे उपसर्गघटित शब्द आहेत.

Important Pointsप्रत्ययघटित शब्द - शब्दाच्या किंवा धातूच्या शेवटी जी एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली जातात त्यांना प्रत्यय म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला प्रत्ययघटित शब्द म्हणतात. 

शक्तिमान हा संस्कृत मान प्रत्यय लागून तयार झालेला शब्द प्रत्ययघटित शब्द आहे.

आडनाव हा मराठी आड उपसर्ग लागून तयार झालेला उपसर्गघटित शब्द आहे.

परिचय हा संस्कृत परि उपसर्ग लागून तयार झालेला उपसर्गघटित शब्द आहे.

बदनाम हा फारशी बद उपसर्ग लागून तयार झालेला उपसर्गघटित शब्द आहे.

Additional Informationसिद्ध शब्द - भाषेत जे शब्द मुळात धातू असतात त्यांना सिद्ध शब्द असे म्हणतात.

सिद्ध शब्दांचे तीन प्रकार पडतात.

1. तत्सम   2. तदभव   3. देशी

तत्सम शब्द - जे संस्कृत शब्द मराठी भाषेत जसेच्या तसे काहीही बदल न होता आले आहेत त्यांना तत्सम शब्द असे म्हणतात.  कार्य, देवर्षि, दंड, ग्रंथ,

तदभव शब्द - जे शब्द संस्कृत मधून मराठीमध्ये येतांना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो त्या शब्दांना तदभव शब्द असे म्हणतात.  काम, पाणी, फुल, चाक,

देशी शब्द - महाराष्ट्रातील मूळ रहिवाशांच्या बोलीभाषेमधील वापरल्या जाणार्‍या शब्दांना ‘देशी शब्द’ असे म्हणतात. मुलगा, गार, मळकट, ओटा,           

परभाषीय शब्द - संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषांमधून मराठीत आलेल्या शब्दांना परभाषीय शब्द असे म्हणतात.

साधित शब्द -  सिद्ध शब्दाला उपसर्ग किंवा प्रत्यय जोडल्यास तयार होणाऱ्या शब्दाला साधित शब्द म्हणतात.

साधित शब्दाचे चार प्रकार पडतात.

उपसर्गघटित शब्द - शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला उपसर्गघटित शब्द म्हणतात.

प्रत्ययघटित शब्द - शब्दाच्या किंवा धातूच्या शेवटी जी एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली जातात त्यांना प्रत्यय म्हणतात व तयार होणाऱ्या शब्दाला प्रत्ययघटित शब्द म्हणतात.    

अभ्यस्त शब्द - एकाच शब्दाची किंवा अक्षरांची पुनरावृत्ती होते अशा शब्दाला अभ्यस्त शब्द म्हणतात.

सामासिक शब्द - दोन किंवा अधिक शब्द परस्पर संबधामुळे एकत्र घेऊन बनलेल्या शब्दाला सामासिक शब्द म्हणतात.

प्रत्यय: शब्द किंवा धातूच्या पुढे एक किंवा अनेक अक्षरे लावून जे शब्द तयार होतात, अशा शब्दांना प्रत्यय असे म्हणतात.
उदा. लेखक- लेखक या शब्दाची फोड ‘लेख + अक’ अशी होईल. यातील अक जो आहे त्यालाच आपण प्रत्यय म्हणतो.

प्रस्तुत पर्यायांपैकी केवळ आस्थेवाईक हा शब्द प्रत्ययसाधित शब्द आहे.

इतर उदाहरणे- तऱ्हेवाईक, नातेवाईक इ. 

 Additional Information

अन्य पर्यायांचे स्पष्टीकरण- 

• आवाज यामध्ये आ हा उपसर्ग लागला आहे.
• जिव्हाळा हे भाववाचक नाम आहे.
• आपल्यासाठी हा प्रत्ययसाधित शब्द नसून यातील साठी हा विभक्ती प्रत्यय आहे.

उपसर्गघटित: शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग असे म्हणतात. तसेच अशी अक्षरे जोडून जे शब्द तयार होतात त्या शब्दांना ‘उपसर्गघटित शब्द’ असे म्हणतात. 

उदा. अनुभव, अपयश, अधिकार, अवगुण अधिपती, उपहार, आकार, साकार, प्रतिकार, प्रकार, निरंकार, निरंतर, आहार इ.

अशाप्रकारे आहार हा शब्द उपसर्गघटित शब्द आहे.

भांडखोर, चिडखोर आणि धारदार हे तिन्ही ही प्रत्ययघटित शब्द आहेत.