गद्यांश MCQ Quiz - Objective Question with Answer for गद्यांश - Download Free PDF

मध्यप्रदेशस्य सतनामण्डले विन्ध्यपर्वतमालायाः मध्ये नैसर्गिकेऽतरिमणीये विस्तृते क्षेत्रे तीर्थस्थलं चित्रकूटं स्थितम् अस्ति। इदं स्थलं नगरकोलाहलरहितम् प्राकृतिकसौन्दर्यसम्पन्नम् अस्ति। अत्र आगमनेन दर्शनेन च सहजतया आनन्दानुभूतिः जायते। चित्रकूटे सघनानि वनानि सन्ति, अत्र कल-कलनादपूरिताः निर्झराः अपि वर्तन्ते। सर्वत्र हरीतिमा राजते। चित्रकूटस्य धार्मिक, सांस्कृतिक, नैसर्गिकम् अपि महत्त्वं विद्यते। कथ्यते यत्-भगवान् रामचन्द्रः वनवानसकाले सीतालक्ष्मणाभ्यां सह एकादशवर्षाणि यावत् चित्रकूटे एवं निवासं कृतवान्। महर्षिः अत्रिः, साध्वी अनुसूया च अत्रैव तपस्यां कृत्वा आत्मज्ञानम् अलभेताम्। जनश्रुत्यनुसारम् अत्रैव अनसूया ब्रह्म-विष्णु-महेशानाम् स्वतपसा बालरूपेण साक्षात्कारं कृतवती। अत्र अनेकानि दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति। रामघट्टः-मन्दाकिन्याः तटे रामघट्टः अस्ति। अयम् अतीवरमणीयः घट्टः। अत्र साधूनां महात्मनां तीर्थयात्रिणांच प्रायःसम्मर्दः भवति। सूर्योदयात् सूर्यास्तंयावत्मन्त्रोच्चारणेन वातावरणं गुञ्जायितं भवति। सन्ध्याकाले नीराजनसमये। मनोरमदृश्यं भवति। अत्र नौकाविहारस्य आनन्दाः अपि यात्रिभिः लभ्यन्ते। कामदगिरिः-कामदगिरिस्थलस्य धार्मिकम् महत्त्वं लोकप्रसिद्धम्। एतत् स्थलं हरीतिमाच्छादितम् अस्ति। अत्र श्रद्धालवः भगवतः रामस्य प्रतीकस्वरूपं चरणचिह्नम् पूजयन्ति। मान्यता अस्ति यद् भरतः अयोध्यावासिभिः सह रामं पुनः अयोध्याम् आनेतुम् अत्रैव प्रार्थितवान्। अत्रैव समीपे भरतमिलापमन्दिरम् अस्ति। कामदगिरेः प्रदक्षिणाः जनैः क्रियते। जानकीकुण्डम्-रामघट्टात् नातिदूरम् एव जानकीकुण्डम् अस्ति। तत्र नौकया अपि गन्तुं शक्यते। अत्र मन्दाकियाः शान्तं जलम् अतीतस्मृतिपूरितम् इव स्थिरम् भाति। वनवासे सीता अत्रैव स्नानं करोति स्म। अत एव एतस्य नाम जानकीकुण्डम् इति प्रसिद्धम्। अनुसूयाश्रमः-सघनवनमध्ये अनुसयाश्रमः विद्यते। अत्र पक्षिणां कलरवः, निर्झरझर्झरध्वनिः शीतलवायुः च मनांसि रञ्जयन्ति। मन्दाकिन्याः उद्गमस्थलम् एतदेव। अत्र ब्रह्म-विष्णु-महेशात्रि-अनसूयादयः तपस्यां अकुर्वन्। स्फटिकशिला-जानकीकुण्डसमीपे एव विशाल शिला दर्शनीया वर्तते। अत्रैव जयन्तः काकरूपेण सीताचरणे चञ्चुप्रहारं कृतवान् आसीत् इति प्रसिद्धम्। गुप्तगोदावरी-चित्रकूटतः पञ्चकोशदूरं नयनाभिरामं सौन्दर्ययुक्तं गुप्तगोदावरीस्थलं वर्तते। अत्र द्वे नैसर्गिक गुहे स्तः। अत्र निरन्तरं जलम् प्रवहति। हनुमान्धारा-अत्र उच्चस्थलात् जलम्पतति। जलप्रपातः अत्र खलु द्रष्टव्यः एव। लङ्कादहनानन्तरं रामाज्ञया हनुमान् अत्रैव शीतलत्वं प्राप्तवान् अतः एतस्य नाम हनुमान्धारा इति जनश्रुतिः।

मध्यप्रदेशस्य सतनामण्डले विन्ध्यपर्वतमालायाः मध्ये नैसर्गिकेऽतरिमणीये विस्तृते क्षेत्रे तीर्थस्थलं चित्रकूटं स्थितम् अस्ति। इदं स्थलं नगरकोलाहलरहितम् प्राकृतिकसौन्दर्यसम्पन्नम् अस्ति। अत्र आगमनेन दर्शनेन च सहजतया आनन्दानुभूतिः जायते। चित्रकूटे सघनानि वनानि सन्ति, अत्र कल-कलनादपूरिताः निर्झराः अपि वर्तन्ते। सर्वत्र हरीतिमा राजते। चित्रकूटस्य धार्मिक, सांस्कृतिक, नैसर्गिकम् अपि महत्त्वं विद्यते। कथ्यते यत्-भगवान् रामचन्द्रः वनवानसकाले सीतालक्ष्मणाभ्यां सह एकादशवर्षाणि यावत् चित्रकूटे एवं निवासं कृतवान्। महर्षिः अत्रिः, साध्वी अनुसूया च अत्रैव तपस्यां कृत्वा आत्मज्ञानम् अलभेताम्। जनश्रुत्यनुसारम् अत्रैव अनसूया ब्रह्म-विष्णु-महेशानाम् स्वतपसा बालरूपेण साक्षात्कारं कृतवती। अत्र अनेकानि दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति। रामघट्टः-मन्दाकिन्याः तटे रामघट्टः अस्ति। अयम् अतीवरमणीयः घट्टः। अत्र साधूनां महात्मनां तीर्थयात्रिणांच प्रायःसम्मर्दः भवति। सूर्योदयात् सूर्यास्तंयावत्मन्त्रोच्चारणेन वातावरणं गुञ्जायितं भवति। सन्ध्याकाले नीराजनसमये। मनोरमदृश्यं भवति। अत्र नौकाविहारस्य आनन्दाः अपि यात्रिभिः लभ्यन्ते। कामदगिरिः-कामदगिरिस्थलस्य धार्मिकम् महत्त्वं लोकप्रसिद्धम्। एतत् स्थलं हरीतिमाच्छादितम् अस्ति। अत्र श्रद्धालवः भगवतः रामस्य प्रतीकस्वरूपं चरणचिह्नम् पूजयन्ति। मान्यता अस्ति यद् भरतः अयोध्यावासिभिः सह रामं पुनः अयोध्याम् आनेतुम् अत्रैव प्रार्थितवान्। अत्रैव समीपे भरतमिलापमन्दिरम् अस्ति। कामदगिरेः प्रदक्षिणाः जनैः क्रियते। जानकीकुण्डम्-रामघट्टात् नातिदूरम् एव जानकीकुण्डम् अस्ति। तत्र नौकया अपि गन्तुं शक्यते। अत्र मन्दाकियाः शान्तं जलम् अतीतस्मृतिपूरितम् इव स्थिरम् भाति। वनवासे सीता अत्रैव स्नानं करोति स्म। अत एव एतस्य नाम जानकीकुण्डम् इति प्रसिद्धम्। अनुसूयाश्रमः-सघनवनमध्ये अनुसयाश्रमः विद्यते। अत्र पक्षिणां कलरवः, निर्झरझर्झरध्वनिः शीतलवायुः च मनांसि रञ्जयन्ति। मन्दाकिन्याः उद्गमस्थलम् एतदेव। अत्र ब्रह्म-विष्णु-महेशात्रि-अनसूयादयः तपस्यां अकुर्वन्। स्फटिकशिला-जानकीकुण्डसमीपे एव विशाल शिला दर्शनीया वर्तते। अत्रैव जयन्तः काकरूपेण सीताचरणे चञ्चुप्रहारं कृतवान् आसीत् इति प्रसिद्धम्। गुप्तगोदावरी-चित्रकूटतः पञ्चकोशदूरं नयनाभिरामं सौन्दर्ययुक्तं गुप्तगोदावरीस्थलं वर्तते। अत्र द्वे नैसर्गिक गुहे स्तः। अत्र निरन्तरं जलम् प्रवहति। हनुमान्धारा-अत्र उच्चस्थलात् जलम्पतति। जलप्रपातः अत्र खलु द्रष्टव्यः एव। लङ्कादहनानन्तरं रामाज्ञया हनुमान् अत्रैव शीतलत्वं प्राप्तवान् अतः एतस्य नाम हनुमान्धारा इति जनश्रुतिः।

मध्यप्रदेशस्य सतनामण्डले विन्ध्यपर्वतमालायाः मध्ये नैसर्गिकेऽतरिमणीये विस्तृते क्षेत्रे तीर्थस्थलं चित्रकूटं स्थितम् अस्ति। इदं स्थलं नगरकोलाहलरहितम् प्राकृतिकसौन्दर्यसम्पन्नम् अस्ति। अत्र आगमनेन दर्शनेन च सहजतया आनन्दानुभूतिः जायते। चित्रकूटे सघनानि वनानि सन्ति, अत्र कल-कलनादपूरिताः निर्झराः अपि वर्तन्ते। सर्वत्र हरीतिमा राजते। चित्रकूटस्य धार्मिक, सांस्कृतिक, नैसर्गिकम् अपि महत्त्वं विद्यते। कथ्यते यत्-भगवान् रामचन्द्रः वनवानसकाले सीतालक्ष्मणाभ्यां सह एकादशवर्षाणि यावत् चित्रकूटे एवं निवासं कृतवान्। महर्षिः अत्रिः, साध्वी अनुसूया च अत्रैव तपस्यां कृत्वा आत्मज्ञानम् अलभेताम्। जनश्रुत्यनुसारम् अत्रैव अनसूया ब्रह्म-विष्णु-महेशानाम् स्वतपसा बालरूपेण साक्षात्कारं कृतवती। अत्र अनेकानि दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति। रामघट्टः-मन्दाकिन्याः तटे रामघट्टः अस्ति। अयम् अतीवरमणीयः घट्टः। अत्र साधूनां महात्मनां तीर्थयात्रिणांच प्रायःसम्मर्दः भवति। सूर्योदयात् सूर्यास्तंयावत्मन्त्रोच्चारणेन वातावरणं गुञ्जायितं भवति। सन्ध्याकाले नीराजनसमये। मनोरमदृश्यं भवति। अत्र नौकाविहारस्य आनन्दाः अपि यात्रिभिः लभ्यन्ते। कामदगिरिः-कामदगिरिस्थलस्य धार्मिकम् महत्त्वं लोकप्रसिद्धम्। एतत् स्थलं हरीतिमाच्छादितम् अस्ति। अत्र श्रद्धालवः भगवतः रामस्य प्रतीकस्वरूपं चरणचिह्नम् पूजयन्ति। मान्यता अस्ति यद् भरतः अयोध्यावासिभिः सह रामं पुनः अयोध्याम् आनेतुम् अत्रैव प्रार्थितवान्। अत्रैव समीपे भरतमिलापमन्दिरम् अस्ति। कामदगिरेः प्रदक्षिणाः जनैः क्रियते। जानकीकुण्डम्-रामघट्टात् नातिदूरम् एव जानकीकुण्डम् अस्ति। तत्र नौकया अपि गन्तुं शक्यते। अत्र मन्दाकियाः शान्तं जलम् अतीतस्मृतिपूरितम् इव स्थिरम् भाति। वनवासे सीता अत्रैव स्नानं करोति स्म। अत एव एतस्य नाम जानकीकुण्डम् इति प्रसिद्धम्। अनुसूयाश्रमः-सघनवनमध्ये अनुसयाश्रमः विद्यते। अत्र पक्षिणां कलरवः, निर्झरझर्झरध्वनिः शीतलवायुः च मनांसि रञ्जयन्ति। मन्दाकिन्याः उद्गमस्थलम् एतदेव। अत्र ब्रह्म-विष्णु-महेशात्रि-अनसूयादयः तपस्यां अकुर्वन्। स्फटिकशिला-जानकीकुण्डसमीपे एव विशाल शिला दर्शनीया वर्तते। अत्रैव जयन्तः काकरूपेण सीताचरणे चञ्चुप्रहारं कृतवान् आसीत् इति प्रसिद्धम्। गुप्तगोदावरी-चित्रकूटतः पञ्चकोशदूरं नयनाभिरामं सौन्दर्ययुक्तं गुप्तगोदावरीस्थलं वर्तते। अत्र द्वे नैसर्गिक गुहे स्तः। अत्र निरन्तरं जलम् प्रवहति। हनुमान्धारा-अत्र उच्चस्थलात् जलम्पतति। जलप्रपातः अत्र खलु द्रष्टव्यः एव। लङ्कादहनानन्तरं रामाज्ञया हनुमान् अत्रैव शीतलत्वं प्राप्तवान् अतः एतस्य नाम हनुमान्धारा इति जनश्रुतिः।

मध्यप्रदेशस्य सतनामण्डले विन्ध्यपर्वतमालायाः मध्ये नैसर्गिकेऽतरिमणीये विस्तृते क्षेत्रे तीर्थस्थलं चित्रकूटं स्थितम् अस्ति। इदं स्थलं नगरकोलाहलरहितम् प्राकृतिकसौन्दर्यसम्पन्नम् अस्ति। अत्र आगमनेन दर्शनेन च सहजतया आनन्दानुभूतिः जायते। चित्रकूटे सघनानि वनानि सन्ति, अत्र कल-कलनादपूरिताः निर्झराः अपि वर्तन्ते। सर्वत्र हरीतिमा राजते। चित्रकूटस्य धार्मिक, सांस्कृतिक, नैसर्गिकम् अपि महत्त्वं विद्यते। कथ्यते यत्-भगवान् रामचन्द्रः वनवानसकाले सीतालक्ष्मणाभ्यां सह एकादशवर्षाणि यावत् चित्रकूटे एवं निवासं कृतवान्। महर्षिः अत्रिः, साध्वी अनुसूया च अत्रैव तपस्यां कृत्वा आत्मज्ञानम् अलभेताम्। जनश्रुत्यनुसारम् अत्रैव अनसूया ब्रह्म-विष्णु-महेशानाम् स्वतपसा बालरूपेण साक्षात्कारं कृतवती। अत्र अनेकानि दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति। रामघट्टः-मन्दाकिन्याः तटे रामघट्टः अस्ति। अयम् अतीवरमणीयः घट्टः। अत्र साधूनां महात्मनां तीर्थयात्रिणांच प्रायःसम्मर्दः भवति। सूर्योदयात् सूर्यास्तंयावत्मन्त्रोच्चारणेन वातावरणं गुञ्जायितं भवति। सन्ध्याकाले नीराजनसमये। मनोरमदृश्यं भवति। अत्र नौकाविहारस्य आनन्दाः अपि यात्रिभिः लभ्यन्ते। कामदगिरिः-कामदगिरिस्थलस्य धार्मिकम् महत्त्वं लोकप्रसिद्धम्। एतत् स्थलं हरीतिमाच्छादितम् अस्ति। अत्र श्रद्धालवः भगवतः रामस्य प्रतीकस्वरूपं चरणचिह्नम् पूजयन्ति। मान्यता अस्ति यद् भरतः अयोध्यावासिभिः सह रामं पुनः अयोध्याम् आनेतुम् अत्रैव प्रार्थितवान्। अत्रैव समीपे भरतमिलापमन्दिरम् अस्ति। कामदगिरेः प्रदक्षिणाः जनैः क्रियते। जानकीकुण्डम्-रामघट्टात् नातिदूरम् एव जानकीकुण्डम् अस्ति। तत्र नौकया अपि गन्तुं शक्यते। अत्र मन्दाकियाः शान्तं जलम् अतीतस्मृतिपूरितम् इव स्थिरम् भाति। वनवासे सीता अत्रैव स्नानं करोति स्म। अत एव एतस्य नाम जानकीकुण्डम् इति प्रसिद्धम्। अनुसूयाश्रमः-सघनवनमध्ये अनुसयाश्रमः विद्यते। अत्र पक्षिणां कलरवः, निर्झरझर्झरध्वनिः शीतलवायुः च मनांसि रञ्जयन्ति। मन्दाकिन्याः उद्गमस्थलम् एतदेव। अत्र ब्रह्म-विष्णु-महेशात्रि-अनसूयादयः तपस्यां अकुर्वन्। स्फटिकशिला-जानकीकुण्डसमीपे एव विशाल शिला दर्शनीया वर्तते। अत्रैव जयन्तः काकरूपेण सीताचरणे चञ्चुप्रहारं कृतवान् आसीत् इति प्रसिद्धम्। गुप्तगोदावरी-चित्रकूटतः पञ्चकोशदूरं नयनाभिरामं सौन्दर्ययुक्तं गुप्तगोदावरीस्थलं वर्तते। अत्र द्वे नैसर्गिक गुहे स्तः। अत्र निरन्तरं जलम् प्रवहति। हनुमान्धारा-अत्र उच्चस्थलात् जलम्पतति। जलप्रपातः अत्र खलु द्रष्टव्यः एव। लङ्कादहनानन्तरं रामाज्ञया हनुमान् अत्रैव शीतलत्वं प्राप्तवान् अतः एतस्य नाम हनुमान्धारा इति जनश्रुतिः।

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा तदाधारितप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः उचिततमम् उत्तरं चित्वा लिखत।

जीवनस्य मूल्यम् अर्थात् ते मानवीयगुणाः ये मानवजीवनम् उत्कर्षं प्राप्यन्ति। तेषु प्रमुखाः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः सन्ति। मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति। मनुष्यः वास्तवः मनुष्यः तदैव भवति, यदा सः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति। सर्वाङ्गीणविकासाय पुस्तकीय ज्ञानेन समं नैतिकमूल्यान्यपि छात्रैः ग्रहीतव्यानि। बाल्यावस्थायां मूल्यानां शिक्षा प्रदीयते चेत् व्यक्तित्वस्य सर्वाङ्गीण-विकासः भवति। मानवः स्वकीयं पुरुषार्थं करोति, जीवनलक्ष्यं च प्राप्नोति।

भारतीयसंस्कृतौ आदिकालतः एव जीवनमूल्यानां प्राधान्यम् अस्ति। प्राचीनकालादेव भारतीयसंस्कृतेः मूल्यपरकगुणानां स्तुतिः भवति। एतैः गुणैरेव भारतं विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्। सम्प्रत्यपि पुनः तत्पदं प्राप्तुं छात्रेषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः। आधुनिकजीवने मानवाः चिन्तावसादतनावैः सम्पीडिताः सन्ति। कदाचित् ते दुःखकातरो भूत्वा आत्महननमपि कुर्वन्ति। एतान् विकारान् निराकर्तुं जीवनमूल्यानां महती भूमिका वर्तते। अतः सम्प्रतिकाले अध्ययनेन सह जीवनमूल्यशिक्षायाः आवश्यकता वर्तते।

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्य: उचिततमम् उत्तरं चिनुत।

स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य कालः। महात्मा गांधी देशे सर्वत्र सञ्चरन् जनेषु देशभक्तिं जागरयति स्म। देशार्थं यथाशक्तिधनं समर्पणीयम् इति जनान् बोधयति स्म च। तेन प्रभाविताः धनिकाः यथा, तथैव निर्धनाः अपि राष्ट्राय धनं समर्पयन्ति स्म। कदाचिद् ठक्करबापा, गोपबन्धु दासः इत्यादिभिः सह गांधिवर्यः ओडिशाराज्ये प्रवासं कुर्वन् आसीत्। कश्मिंश्चित् लघुरेल्वेस्थानके ते सर्वे यानस्य आगमनं प्रतीक्षमाणाः उपविष्टवन्तः आसन्। अत्रान्तरे कश्चित् वनवासी वृद्धः तत्र आगतवान्। गान्धिवर्यं दृष्ट्वा समीपम् आगत्य श्रद्ध्या चरणस्पर्श पूर्वकं नमस्कारं कृतवान्। सः केवल-कौपीनधारी आसीत्। नितरां कृशश्च आसीत्। तदीय शरीरस्य दुर्बलता एव बोधयति स्म यत् सः नितरां निर्धनः इति। गान्धिवर्यः अन्ये च तस्य व्यवहारं आश्चर्येण पश्यन्तः आसन्।

स वनवासी वृद्धः कटिवस्त्रेण बद्धं पैसामूल्यकं नाणकं निष्कास्य गांधिवर्यस्य पादतले समर्पितवान्। राष्ट्रार्थं सर्वे यथाशक्ति धनं समर्पयन्ति। तेन राष्ट्रकार्ये साहाय्यं भवति। किन्तु एतेन वृद्धेन पैसा मूल्यकं नाणकं समर्प्यमाणम् अस्ति। एतत् नाणकं नितरां अत्यल्पम्। गान्धिवर्यः आश्चर्यम् अनुभवन् पृष्टवान् – “एतत् नाणकं किमर्थ् अत्र स्थापितवान् भवान्"? इति तदा सः निर्धनः वनवासी वृद्धः उक्तवान्- "आर्य! भवान् तु राष्ट्रदेवः। देवदर्शनार्थं यदा वयं गच्छामः तदा देवाय किम समर्पयामः खलु? मया अपि यथाशक्ति समर्पितम्" इति एतत् दृष्ट्वा सन्तुष्टान्तरङ्ग: गांधिवर्यः पार्श्वस्थं गोपबन्धुदासवर्यम् उक्तवान्- “दृष्टं खलु सर्व अपि एतत् एव भारतस्य अन्तरङ्गं नाम। अत्र निर्धनः अकिञ्चनः अपि भावयति यत् यथाशक्ति समर्पणं मम धर्मः इति। एतस्य शरीरं दुर्बलं स्यात्, शक्तिः कुण्ठिता स्यात्, किन्तु आत्माप्रबलः अस्ति। एतादृशा एव भारतस्य प्रतिनिधयः।

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्य: उचिततमम् उत्तरं चिनुत।

स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य कालः। महात्मा गांधी देशे सर्वत्र सञ्चरन् जनेषु देशभक्तिं जागरयति स्म। देशार्थं यथाशक्तिधनं समर्पणीयम् इति जनान् बोधयति स्म च। तेन प्रभाविताः धनिकाः यथा, तथैव निर्धनाः अपि राष्ट्राय धनं समर्पयन्ति स्म। कदाचिद् ठक्करबापा, गोपबन्धु दासः इत्यादिभिः सह गांधिवर्यः ओडिशाराज्ये प्रवासं कुर्वन् आसीत्। कश्मिंश्चित् लघुरेल्वेस्थानके ते सर्वे यानस्य आगमनं प्रतीक्षमाणाः उपविष्टवन्तः आसन्। अत्रान्तरे कश्चित् वनवासी वृद्धः तत्र आगतवान्। गान्धिवर्यं दृष्ट्वा समीपम् आगत्य श्रद्ध्या चरणस्पर्श पूर्वकं नमस्कारं कृतवान्। सः केवल-कौपीनधारी आसीत्। नितरां कृशश्च आसीत्। तदीय शरीरस्य दुर्बलता एव बोधयति स्म यत् सः नितरां निर्धनः इति। गान्धिवर्यः अन्ये च तस्य व्यवहारं आश्चर्येण पश्यन्तः आसन्।

स वनवासी वृद्धः कटिवस्त्रेण बद्धं पैसामूल्यकं नाणकं निष्कास्य गांधिवर्यस्य पादतले समर्पितवान्। राष्ट्रार्थं सर्वे यथाशक्ति धनं समर्पयन्ति। तेन राष्ट्रकार्ये साहाय्यं भवति। किन्तु एतेन वृद्धेन पैसा मूल्यकं नाणकं समर्प्यमाणम् अस्ति। एतत् नाणकं नितरां अत्यल्पम्। गान्धिवर्यः आश्चर्यम् अनुभवन् पृष्टवान् – “एतत् नाणकं किमर्थ् अत्र स्थापितवान् भवान्"? इति तदा सः निर्धनः वनवासी वृद्धः उक्तवान्- "आर्य! भवान् तु राष्ट्रदेवः। देवदर्शनार्थं यदा वयं गच्छामः तदा देवाय किम समर्पयामः खलु? मया अपि यथाशक्ति समर्पितम्" इति एतत् दृष्ट्वा सन्तुष्टान्तरङ्ग: गांधिवर्यः पार्श्वस्थं गोपबन्धुदासवर्यम् उक्तवान्- “दृष्टं खलु सर्व अपि एतत् एव भारतस्य अन्तरङ्गं नाम। अत्र निर्धनः अकिञ्चनः अपि भावयति यत् यथाशक्ति समर्पणं मम धर्मः इति। एतस्य शरीरं दुर्बलं स्यात्, शक्तिः कुण्ठिता स्यात्, किन्तु आत्माप्रबलः अस्ति। एतादृशा एव भारतस्य प्रतिनिधयः।

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा तदाधारितप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः उचिततमम् उत्तरं चित्वा लिखत।

जीवनस्य मूल्यम् अर्थात् ते मानवीयगुणाः ये मानवजीवनम् उत्कर्षं प्राप्यन्ति। तेषु प्रमुखाः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः सन्ति। मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति। मनुष्यः वास्तवः मनुष्यः तदैव भवति, यदा सः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति। सर्वाङ्गीणविकासाय पुस्तकीय ज्ञानेन समं नैतिकमूल्यान्यपि छात्रैः ग्रहीतव्यानि। बाल्यावस्थायां मूल्यानां शिक्षा प्रदीयते चेत् व्यक्तित्वस्य सर्वाङ्गीण-विकासः भवति। मानवः स्वकीयं पुरुषार्थं करोति, जीवनलक्ष्यं च प्राप्नोति।

भारतीयसंस्कृतौ आदिकालतः एव जीवनमूल्यानां प्राधान्यम् अस्ति। प्राचीनकालादेव भारतीयसंस्कृतेः मूल्यपरकगुणानां स्तुतिः भवति। एतैः गुणैरेव भारतं विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्। सम्प्रत्यपि पुनः तत्पदं प्राप्तुं छात्रेषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः। आधुनिकजीवने मानवाः चिन्तावसादतनावैः सम्पीडिताः सन्ति। कदाचित् ते दुःखकातरो भूत्वा आत्महननमपि कुर्वन्ति। एतान् विकारान् निराकर्तुं जीवनमूल्यानां महती भूमिका वर्तते। अतः सम्प्रतिकाले अध्ययनेन सह जीवनमूल्यशिक्षायाः आवश्यकता वर्तते।

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा अधोलिखितानां अष्टप्रश्नानां उचितं विकल्पं चित्वा उत्तरं दत्त।

भारतीयसंस्कृतेः परपम्परातिदीर्घाखण्डा चास्ति। भारतीयसंस्कृतेर्मूलं तु वेदाः सन्ति। यद्यपि वेदः एकोऽखण्डश्च वर्तते। परन्तु व्यावहारिकरूपेण एकः एव वेदः चतसृषु संहितासु विभक्तोऽस्ति। तासां नामानि सन्ति - ऋक्संहिता, यजुःसंहिता, सामसंहिता, अथर्वसंहिता च। वेदसम्बन्धि विशालं साहित्यं लिखितम्। ब्राह्मणानि वेदानां व्याख्या ग्रन्थाः सन्ति। 

ब्राह्मणानामङ्गरूपेणैवारण्यकोपनिषद्ग्रन्थाः लिखिताः। एतेषु ग्रन्थेषु उपनिषदां विशेषमहत्वं वर्तते यतः उपनिषत्सु गहनाध्यात्मिकचिन्तनं वर्तते। ब्रह्म-विषयकं ज्ञानमुपनिषत्स्वेव वर्तते। 

वैदिक साहित्ये वेदाङ्गानामपि गणनां क्रियते। प्राचीनकाले वेदाङ्गानामध्ययन वेदैः सहैवावश्यकरूपेण क्रियते स्म।

एतद्विपुलसाहित्यमिश्रित्यैव वैदिकसंस्कृतेः विकासः सञ्जातः। वैदिकसंस्कृतिरेवाविच्छन्ना परम्परा अद्दावधि वर्तते। 

अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा तदाधारितप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेषु उचितमम् उत्तरं चित्वा लिखत ।

कदाचित कश्चन् मध्यवयस्कः भगवतः बुद्धस्य समीपम् आगत्य उक्तवान् - “गुरुदेव ! प्रापञ्चिकव्यवहारात् जुगुप्सितः अस्मि अतः संन्यासदीक्षां स्वीकर्त्तुम् इच्छामि। कृपया मह्यं संन्यासदीक्षां भवतः शिष्यत्वं च ददातु। भवतः शिष्यः सन् अहं लोकसेवां करिष्यामि। ततः आत्मनः उद्धारं प्राप्स्यामि" इति। भगवान् बुद्ध एतत् अङ्गीकृतवान्। सः मध्यवयस्कः संन्यासदीक्षां प्राप्य भगवद् ध्याने मग्रः अभवत् । जनान् नीतिम् उपदिशन् सः जनसेवां च कुर्वन् दिनानि यापयति स्म। एवम् एव दिनानि गतानि। सः वृद्धः जातः। कदाचित् भगवान् बुद्धः तं स्वसमीपम् आहूय पृष्टवान् - "भवतः किं वयः" इति। तदा स वृद्धः उक्तवान् - ममवय: 25 वर्षाणि इति।

बुद्धः आश्चर्येण पृष्टवान् - “दर्शनात् ज्ञायते यत् भवान् सप्ततिवर्षीयः अशीतिवर्षीयः वा स्यात् इति। एवं स्थिते भवान् बदति खलु - अहं पञ्चविंशतिवर्षीयः इति। किम् एतत् ?" तदा सः वृद्धः उक्तवान् - “भवता यथा उक्तम्-एतस्य शरीरस्य अशीतिवर्षाणि अतीतानि इति तु सत्यम् एव। किन्तु पञ्चविंशतिवर्षेभ्यः पूर्व मया ज्ञानं प्राप्तम्। ततः एव मयि कारुण्यादय: गुणाः उत्पन्नाः। ततः पूर्वतनं जीवनं स्वप्नवत् भासते। अतः 'अहम् उक्तवान् - अहं पञ्चविंशतिवर्षीय इति' इति। एतत् श्रुत्वा भगवान् बुद्ध: नितरां सन्तुष्टः जातः।

निम्नलिखितं गद्यांशं पठित्वा अष्टप्रश्नानां यथोचितं विकल्पानुसारं उत्तराणि देयानि -

कस्मिंश्चित् जलाशये अनागतविधाता प्रत्युत्पन्नमतिः यद्भविष्यश्चेति त्रयो मत्स्याः सन्ति। अथ कदाचित् तं जलाशयं दृष्ट्वा गच्छद्भिर्मत्स्यजीविभिरुक्तं “यदहो! बहुमत्स्योऽयं हृदः कदाचिदपि नास्माभिरन्वेषितः। तदद्य तावदाहारवृत्तिः सञ्जाताः, सन्ध्यासमयश्च संवृत्तः ततः प्रभातेऽत्र आगन्तव्यमिति निश्चयः”। अतस्तेषां तत्कुलिशपातोपमं वचः समाकर्ण्य अनागतविधाता सर्वान्मत्स्यान् आहूय इदमूचे, - “अहो! श्रुतं भवद्भिः यन्मत्स्यजीविभीरभिहितम् ? तत् रात्रावपि गम्यतां कथञ्चिन्निकटं सरः। उक्तञ्च - 

विद्यमाना गतिर्येषामन्यत्रापि सुखावहा।

ते न पश्यन्ति विद्वांसो देहभङ्गं कुलक्षयम्।।

तदाकर्ण्य प्रत्युत्पन्नमतिः प्राह - “अहो! सत्मभिहितं भवता, ममापि अभीष्ट मेतत्, तदन्यत्र गम्यतामिति।

तन्नूनं प्रभातसमये मत्स्यजीविनोऽत्र समागम्य मत्स्यसंक्षयं करिष्यन्ति एतन्मम मनसि वर्त्तते। तन्न युक्तं साम्प्रतं क्षणमपि अत्रावस्थातुम्।

अथ तत्समाकर्ण्य प्रोच्चैर्विहस्य यद्भविष्यः प्रोवाच, - "अहो! न भवद्भ्यां मन्त्रितं सम्यगेतदिति। यतः किं वाङ्-मात्रेणापि तेषां पितृपैतामहिकं एतत्सरः त्यक्तुं युज्यते। यदि आयुः क्षयोऽस्ति तदन्यत्र गतानामपि मृत्युर्भविष्यति एव। 

तदहं न यास्यामि भवदभ्यां च यत्प्रतिभाति तत्कर्त्तव्यम्"। अथ तस्य तं निश्चयं ज्ञात्वा अनागतविधाता प्रत्युत्पन्नमतिश्च निष्क्रान्तौ सह परिजनेन। अथ प्रभाते तैर्मत्स्यजीविभिर्जालैस्तज्जलाशयमालोक्य यद्भविष्येण सह तत् सरो निर्मत्स्यतां नीतम्।

अधोलिखितं गद्यांशं आश्रित्य सप्तप्रश्नानां उचितं विकल्पं चित्वा उत्तराणि देयानि।

कश्मिंश्चिद् नगरे चन्द्रनामकः राजा आसीत्। तस्य भवनपरिसरे अनेके अश्वाः वानराः मेषाः च वसन्ति स्म। एकदा देव दूर्विपाकात् तस्य अनेके अश्वाः भृशं दग्धाः। राजवैद्येन कथितम् “हयानां दाहोपशमनार्थं वानराणां मेदांसि अपेक्ष्यन्ते" वैद्यवचनानि पालयन् राजा अश्वोपचाराय आदिशत्। एवं अश्वोपचाराय बहवो वानराः घातिताः।

अथ पूर्वमेव त्यक्तराजभवनः वानरयूथपतिः इमं वृत्तान्तम् अश्रृणोत्। सः अचिन्तयत्- "कथमेनं राजानं दण्डयामि येन इदं अकार्यं कृतम्। एवं चिन्तयन् सः वने स्थितस्य एकस्य सरोवरस्य वैचित्र्यम् ज्ञातवान्। यः कोऽपि तं सरोवरं प्रविशति स नाशमेति।" स तत्र अगच्छत्। दूरस्थः च सन् कमलनालेन सरोवरजलं पातुमारभत्। तत्क्षणमेव रत्नमाला भूषितः एकः राक्षसः जलमध्याद् निष्क्रम्य अवदत् – भो वानर! अत्र सलिले यः प्रवेशः करोति स मे भक्ष्यः, 'परं त्वम् अतीव चतुरोऽसि, यः जलं अनेन विधिना पिबसि। अतः तुष्टोऽहं प्रार्थयस्व मनोवाञ्छितम्। वानर आह केनचित् दुष्टेन भूपतिना सह मे अत्यन्तं वैरम्। यदि त्वम् एनां रत्नमालां मह्यं प्रयच्छसि, तर्हि तं राजानं प्रलोभ्य अत्र सरसि प्रवेशयामि। प्रसन्नः राक्षसः तस्मै रत्नमालाम् अयच्छत्।

अथ राक्षसदत्तां मालाम् धारयित्वा सः नगरं प्रविष्टः। तत्र केनचित् जनेन धृतः सः राज्ञः समक्षम् आनीतः। राज्ञा पृष्टः सः अभाषत - महाराज वने रत्नमालासनाथं एकं सरः अस्ति। तत्र सूर्योदये यः प्रविशति, स रत्नमालाभूषितः निःसरति। लोभाकृष्टः राजा उवाच - यद्येवं तर्हहम् सपरिवारः - तत्र गमिष्यामि, येन प्रभूताः रत्नमालाः लप्स्ये।

अथ सपरिवारः राजा वानरेण सह वनं गतवान्। तत्र वानरोक्तविधिना राज्ञः सर्वे जनाः जले प्रवेशिताः। सद्य एव ते रत्नमालाभूषितेन राक्षसेण भक्षिताः। विस्मितः नृपः वानरम् अपश्यत्। वृक्षं आरुह्य सः राजानम् उवाच - भो दुष्ट नरपते ! प्रसन्नो भव। नष्टाः ते जनाः। पूर्वं त्वम् अश्वलोभात् पालितवानराणाम् वधं कारितवान्, अधुना लोभवशीभूतः स्वजनानां मृत्योः कारणम् अपि अभूः। धिक् त्वाम् लोभाभिभूतात्मानम् । 

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा तदाधारितप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः उचिततमम् उत्तरं चित्वा लिखत।

जीवनस्य मूल्यम् अर्थात् ते मानवीयगुणाः ये मानवजीवनम् उत्कर्षं प्राप्यन्ति। तेषु प्रमुखाः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः सन्ति। मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति। मनुष्यः वास्तवः मनुष्यः तदैव भवति, यदा सः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति। सर्वाङ्गीणविकासाय पुस्तकीय ज्ञानेन समं नैतिकमूल्यान्यपि छात्रैः ग्रहीतव्यानि। बाल्यावस्थायां मूल्यानां शिक्षा प्रदीयते चेत् व्यक्तित्वस्य सर्वाङ्गीण-विकासः भवति। मानवः स्वकीयं पुरुषार्थं करोति, जीवनलक्ष्यं च प्राप्नोति।

भारतीयसंस्कृतौ आदिकालतः एव जीवनमूल्यानां प्राधान्यम् अस्ति। प्राचीनकालादेव भारतीयसंस्कृतेः मूल्यपरकगुणानां स्तुतिः भवति। एतैः गुणैरेव भारतं विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्। सम्प्रत्यपि पुनः तत्पदं प्राप्तुं छात्रेषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः। आधुनिकजीवने मानवाः चिन्तावसादतनावैः सम्पीडिताः सन्ति। कदाचित् ते दुःखकातरो भूत्वा आत्महननमपि कुर्वन्ति। एतान् विकारान् निराकर्तुं जीवनमूल्यानां महती भूमिका वर्तते। अतः सम्प्रतिकाले अध्ययनेन सह जीवनमूल्यशिक्षायाः आवश्यकता वर्तते।

निर्देशः अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्य: उचिततमम् उत्तरं चिनुत।

स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य कालः। महात्मा गांधी देशे सर्वत्र सञ्चरन् जनेषु देशभक्तिं जागरयति स्म। देशार्थं यथाशक्तिधनं समर्पणीयम् इति जनान् बोधयति स्म च। तेन प्रभाविताः धनिकाः यथा, तथैव निर्धनाः अपि राष्ट्राय धनं समर्पयन्ति स्म। कदाचिद् ठक्करबापा, गोपबन्धु दासः इत्यादिभिः सह गांधिवर्यः ओडिशाराज्ये प्रवासं कुर्वन् आसीत्। कश्मिंश्चित् लघुरेल्वेस्थानके ते सर्वे यानस्य आगमनं प्रतीक्षमाणाः उपविष्टवन्तः आसन्। अत्रान्तरे कश्चित् वनवासी वृद्धः तत्र आगतवान्। गान्धिवर्यं दृष्ट्वा समीपम् आगत्य श्रद्ध्या चरणस्पर्श पूर्वकं नमस्कारं कृतवान्। सः केवल-कौपीनधारी आसीत्। नितरां कृशश्च आसीत्। तदीय शरीरस्य दुर्बलता एव बोधयति स्म यत् सः नितरां निर्धनः इति। गान्धिवर्यः अन्ये च तस्य व्यवहारं आश्चर्येण पश्यन्तः आसन्।

स वनवासी वृद्धः कटिवस्त्रेण बद्धं पैसामूल्यकं नाणकं निष्कास्य गांधिवर्यस्य पादतले समर्पितवान्। राष्ट्रार्थं सर्वे यथाशक्ति धनं समर्पयन्ति। तेन राष्ट्रकार्ये साहाय्यं भवति। किन्तु एतेन वृद्धेन पैसा मूल्यकं नाणकं समर्प्यमाणम् अस्ति। एतत् नाणकं नितरां अत्यल्पम्। गान्धिवर्यः आश्चर्यम् अनुभवन् पृष्टवान् – “एतत् नाणकं किमर्थ् अत्र स्थापितवान् भवान्"? इति तदा सः निर्धनः वनवासी वृद्धः उक्तवान्- "आर्य! भवान् तु राष्ट्रदेवः। देवदर्शनार्थं यदा वयं गच्छामः तदा देवाय किम समर्पयामः खलु? मया अपि यथाशक्ति समर्पितम्" इति एतत् दृष्ट्वा सन्तुष्टान्तरङ्ग: गांधिवर्यः पार्श्वस्थं गोपबन्धुदासवर्यम् उक्तवान्- “दृष्टं खलु सर्व अपि एतत् एव भारतस्य अन्तरङ्गं नाम। अत्र निर्धनः अकिञ्चनः अपि भावयति यत् यथाशक्ति समर्पणं मम धर्मः इति। एतस्य शरीरं दुर्बलं स्यात्, शक्तिः कुण्ठिता स्यात्, किन्तु आत्माप्रबलः अस्ति। एतादृशा एव भारतस्य प्रतिनिधयः।