संविधानाचे मूलभूत घटक MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for Basics of Constitution - मोफत PDF डाउनलोड करा

28 सप्टेंबर हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points

• संसदेने, 15 जून 2005 रोजी, माहिती अधिकार अधिनियम पारित केला असून तो 13 ऑक्टोबर 2005 रोजी, पूर्णपणे अंमलात आणला गेला.
• महाराष्ट्र शासनातर्फे 28 सप्टेंबर हा दिवस 'माहिती अधिकार दिन' म्हणून साजरा करण्यात येतो. म्हणून, पर्याय 3 योग्य आहे​.

Additional Information

• नागरिकांना सक्षम करणे, सरकारच्या कामकाजात पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्व वाढविणे, भ्रष्टाचाराला आळा घालणे आणि आपली लोकशाही खऱ्या अर्थाने जनतेसाठी कार्यरत करणे हा माहिती अधिकार कायद्याचा मूळ उद्देश आहे.
• यामुळे सरकार राज्यकर्त्यांप्रती अधिक उत्तरदायी बनते.
• हे अधिनियम नागरिकांना शासनाच्या उपक्रमांची माहिती देण्याच्या दिशेने एक मोठे पाऊल आहे.
• माहिती अधिकार अधिनियम, 2005 द्वारे शासकीय माहितीसाठी नागरिकांच्या विनंतीला वेळेवर प्रतिसाद देणे अनिवार्य आहे.
• कार्मिक, सार्वजनिक तक्रारी आणि निवृत्तीवेतन मंत्रालयाच्या कार्मिक व प्रशिक्षण विभागाद्वारे RTI पोर्टलच्या माध्यमातून नागरिकांना जलदगतीने माहिती प्राप्त होण्यासाठी घेतलेला हा एक पुढाकार आहे.

1 ली दुरुस्ती हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points

• 1951 मध्ये, भारतीय राज्यघटनेची पहिली दुरुस्ती लागू करण्यात आली होती. मूलभूत हक्कांच्या काही न्यायिक व्याख्यांवर मात करण्यासाठी ती प्रत्यक्षात लागू करण्यात आली होती.
• ही सुधारणा घडवून आणणारी एक महत्त्वाचा खटला म्हणजे, मद्रास राज्य विरुद्ध श्रीमती. चंपकम दोराईराजन (1951) खटला, ज्यात भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने राज्य-अनुदानीत शिक्षणामध्ये जाती-आधारित आरक्षण प्रदान करणारा सरकारी आदेश रद्द केला होता. हे घटनेच्या अनुच्छेद 15 मध्ये सांगितल्याप्रमाणे समानतेच्या अधिकाराचे उल्लंघन करणारे आहे, असा निर्णय न्यायालयाने दिला होता.
• प्रत्युत्तरादाखल, पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंच्या नेतृत्वाखाली सरकारने पहिली दुरुस्ती सादर केली, ज्याने अनुच्छेद 15 मध्ये खंड (4) जोडले.
• या खंडात असे म्हटले आहे की, "या अनुच्छेदातील किंवा अनुच्छेद 29 च्या खंड (2) मधील कोणतीही तरतूद राज्याला कोणत्याही सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागास नागरिकांच्या प्रगतीसाठी किंवा अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या प्रगतीसाठी कोणतीही विशेष तरतूद करण्यापासून प्रतिबंधित करणार नाही."
• यामुळे राज्य-अनुदानीत शिक्षण आणि राज्य नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण धोरणांना परवानगी मिळाली. पहिल्या दुरुस्तीमधील इतर तरतुदींनी भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या हक्कावर आणि कोणताही व्यवसाय करण्याचा किंवा कोणताही व्यवसाय, व्यापार किंवा व्यवसाय चालवण्याच्या हक्कावर वाजवी निर्बंध लादले आहेत.
• उल्लेख केलेल्या इतर दुरुस्त्यांमध्ये देखील घटनेत महत्त्वपूर्ण बदल केले गेले आहेत, परंतु ते प्राथमिकपणे पहिल्या दुरुस्तीच्या मार्गाने मूलभूत अधिकारांच्या न्यायिक व्याख्यांवर मात करण्यासाठी निर्देशित केले गेले नाहीत. म्हणून, योग्य उत्तर पर्याय 1 आहे.

योग्य उत्तर आर्थिक आरक्षण हे आहे.

• 103 व्या राज्यघटना सुधारणेने आर्थिक स्थितीच्या आधारे आरक्षण लागू केले.
• यात घटनेत अनुच्छेद 15 (6) आणि अनुच्छेद ​16 (6) समाविष्ट केले गेले ज्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या मागासलेल्यांना अनारक्षित प्रवर्गात आरक्षण देण्यात आले.
• अनुसूचित जाती, जमाती आणि सामाजिक व शैक्षणिक मागास प्रवर्ग (SEBC) यांसाठी 50०% आरक्षणाच्या धोरणामध्ये समाविष्ट नसलेल्या गरिबांच्या हितासाठी या कायद्याची अंमलबजावणी केली गेली.

• सध्या महिलांना स्थानिक निवडणुकांमध्ये आरक्षण आहे.
• 2009 मध्ये शिक्षण हक्क कायदा (RTE) अंतर्गत मुलांना मुलांना विनामूल्य व सक्तीचे शिक्षण दिले गेले आणि अनुच्छेद 21-अ अंतर्गत मूलभूत हक्क म्हणून त्याची अंमलबजावणी केली.
• शोषणाविरूद्ध अधिकार हा अनुच्छेद 23 आणि 24 मध्ये देण्यात आला आहे, यामध्ये मानव आणि बेगर (वेठबिगार) मधील तस्करी निर्मूलन करणे, आणि कारखाने, खाणी यांसारख्या धोकादायक नोकर्‍यामध्ये 14 वर्षाखालील मुलांना नोकरी देणे रद्द करणे यांच्यासारख्या तरतुदी आहेत.

योग्य उत्तर आर्थिक आरक्षण हे आहे.

• 103 व्या राज्यघटना सुधारणेने आर्थिक स्थितीच्या आधारे आरक्षण लागू केले.
• यात घटनेत अनुच्छेद 15 (6) आणि अनुच्छेद ​16 (6) समाविष्ट केले गेले ज्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या मागासलेल्यांना अनारक्षित प्रवर्गात आरक्षण देण्यात आले.
• अनुसूचित जाती, जमाती आणि सामाजिक व शैक्षणिक मागास प्रवर्ग (SEBC) यांसाठी 50०% आरक्षणाच्या धोरणामध्ये समाविष्ट नसलेल्या गरिबांच्या हितासाठी या कायद्याची अंमलबजावणी केली गेली.

• सध्या महिलांना स्थानिक निवडणुकांमध्ये आरक्षण आहे.
• 2009 मध्ये शिक्षण हक्क कायदा (RTE) अंतर्गत मुलांना मुलांना विनामूल्य व सक्तीचे शिक्षण दिले गेले आणि अनुच्छेद 21-अ अंतर्गत मूलभूत हक्क म्हणून त्याची अंमलबजावणी केली.
• शोषणाविरूद्ध अधिकार हा अनुच्छेद 23 आणि 24 मध्ये देण्यात आला आहे, यामध्ये मानव आणि बेगर (वेठबिगार) मधील तस्करी निर्मूलन करणे, आणि कारखाने, खाणी यांसारख्या धोकादायक नोकर्‍यामध्ये 14 वर्षाखालील मुलांना नोकरी देणे रद्द करणे यांच्यासारख्या तरतुदी आहेत.

योग्य उत्तर भाग तीन आहे.

Key Points

• भारतीय संविधानातील अनुच्छेद 32 नुसार व्यक्तींना न्याय मिळवण्यासाठी सर्वोच्च न्यायालयात दाद मागण्याचा अधिकार दिला आहे. 
• अनुच्छेद 32 अन्वये, संसद सर्वोच्च न्यायालयाच्या अधिकाराचा वापर करण्याची जबाबदारी इतर कोणत्याही न्यायालयाला सोपवू शकते, मात्र ते त्याच्या अधिकारितेत असणे आवश्यक आहे.
• अनुच्छेद 32 हे मूलभूत हक्क बजावण्यासाठी आहे.
• या अनुच्छेदात प्रदान केलेल्या प्राधिलेख अधिकारितेचे स्वरूप विवेकाधीन आहे.
• संविधानाच्या अनुच्छेद 32 नुसार पाच प्रकारचे प्राधिलेख आहेत:
  • देहोपस्थिती (हेबियस कॉर्पस)
  • क्वाधिकार (को वॉरंटो)
  • महादेश (मॅडॅमस)
  • प्राकर्षण (सर्शिओराराय)
  • प्रतिबंध (प्रोहिबिशन)

Additional Information 

योग्य उत्तर राज्यसभेसाठी सदस्यांचे नामांकन हे आहे.

• राज्यसभेसाठी सदस्यांच्या नामांकनाची प्रक्रिया आयर्लंडकडून घेतली जाते.

Key Points

• कॅनेडियन संविधान:
  • सर्वोच्च न्यायालयाचे सल्लागार अधिकार क्षेत्र.
  • प्रबळ केंद्र असलेली संघराज्य पद्धत.
  • शेषाधिकार केंद्राकडे असतात.
  • राज्यांच्या राज्यपालांची नियुक्ती.

Additional Information

भारतीय संविधानाचे स्रोत

योग्य उत्तर म्हणजे 86 वी दुरुस्ती.

2002 मध्ये भारतीय राज्यघटनेतील  86 वी घटनादुरुस्तीने घटनेच्या भाग-III मधील शिक्षणाचा अधिकार हा मूलभूत अधिकार म्हणून प्रदान केला आहे.
या दुरुस्तीत अनुच्छेद 21 A समाविष्ट करण्यात आली ज्यायोगे 6 ते 14 वयोगटातील शिक्षणाचा हक्क मूलभूत हक्क झाला आहे.
शिक्षण हक्क विधेयक 2008 आणि अखेरीस शिक्षण हक्क कायदा 2009 साठी पाठपुरावा करणार्‍या कयद्याची 86 वी दुरुस्तीत तरतूद केली गेली आहे.

योग्य उत्तर ऑस्ट्रेलिया हे आहे.

Key Points

पुढील गोष्टी ऑस्ट्रेलियाच्या राज्यघटनेकडून घेण्यात आल्या आहेत:

1. समवर्ती सूची.
2. व्यापाराचे स्वातंत्र्य.
3. वाणिज्य आणि पारस्परिक व्यवहार.
4. संसदेच्या दोन सभागृहांची संयुक्त बैठक.

Additional Information

• इतर देशांकडून घेतलेल्या इतर तरतुदी आणि त्यासंबंधीचा तपशील खाली दिलेला आहे:

शिक्षण हे अचूक उत्तर आहे.

Key Points

• भारतीय राज्यघटनेच्या भाग III मध्ये (कलम 12 ते 35) सहा मुलभूत अधिकार निहित केले आहेत.
• मुलभूत अधिकार सर्व नागरिकांना वंश, जन्मस्थान, धर्म, जात किंवा लिंग विचारात न घेता सार्वत्रिकपणे लागू होतात.
• भारतीय राज्यघटनेचे कलम 21A मध्ये शिक्षणाचा अधिकार प्रदान करण्यात आला आहे.
• भारतीय संसदेचा RTE कायदा 4 ऑगस्ट 2009 रोजी लागू करण्यात आला आणि 1 एप्रिल 2010 रोजी अंमलात आला.
• संविधान (86वी घटनादुरुस्ती) अधिनियम, 2002 ने भारतीय राज्यघटनेत सहा ते चौदा वर्षे वयोगटातील सर्व मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण देणे हा मुलभूत अधिकार म्हणून कलम 21-A समाविष्ट केले.

Additional Information

• संविधानातील मुलभूत अधिकार आहेत

योग्य उत्तर 5 आहे.

समानतेचा अधिकार प्रदान करते:

• कायद्यासमोर प्रत्येकाच्या समान वागणुकीसाठी
• विविध कारणांवरुन भेदभाव रोखणे
• सार्वजनिक रोजगाराच्या बाबतीत सर्वांशी समान व्यवहार करणे
• अस्पृश्यता आणि शीर्षके रद्द करा

समानतेच्या अधिकाराखाली नमूद केलेले अनुच्छेद

योग्य उत्तर पर्याय 4, म्हणजेच ब्रिटन आहे.

• भारतीय संविधानात, नागरिकत्वासंबंधित कलम हे ब्रिटनच्या संविधानापासून प्रेरणा घेऊन तयार केले गेले आहे.
• ब्रिटन (युनायटेड किंगडम) हे द युनायटेड किंगडम ऑफ ग्रेट ब्रिटन आणि उत्तर आयर्लंडचे वापरात असलेले नाव आहे.
• देशाचे संविधान तयार करताना भारताने विविध देशांची अनेक वैशिष्ट्ये स्वीकारली आहेत.
  • 26 नोव्हेंबर 1949 रोजी, संविधान सभेने भारतीय संविधान स्वीकारले होते.
  • 26 जानेवारी 1950 रोजी, भारताचे संविधान लागू झाले होते.
  • भारताचे संविधान तयार करण्यासाठी संविधान सभेला एकुण 2 वर्षे 11 महिने आणि 18 दिवस लागले होते.
• ब्रिटनकडून प्रेरणा घेऊन स्वीकारलेली प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे:
  1. प्राधिलेख
  2. एकल नागरिकत्व
  3. नियंत्रक व महा लेखापरीक्षकाचे पद
  4. कायद्याचे राज्य
  5. सरकारचे संसदीय स्वरूप
• अमेरिकेकडून प्रेरणा घेऊन स्वीकारलेली प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे:
  1. उद्देशिका
  2. न्यायिक पुनरावलोकन
  3. मूलभूत हक्क
  4. महाभियोगाची प्रक्रिया
  5. उपराष्ट्रपतींची कार्ये
• ऑस्ट्रेलियाकडून प्रेरणा घेऊन स्वीकारलेली प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे:
  1. संयुक्त बैठक
  2. व्यापार व वाणिज्य
  3. समवर्ती सूची
• फ्रान्सकडून प्रेरणा घेऊन स्वीकारलेली प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे:
  1. गणराज्य पद्धत
  2. स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्वाचे आदर्श.

योग्य उत्तर कन्हैयालाल माणिकलाल मुंशी आहे.

• कन्हैयालाल माणिकलाल मुंशी यांनी भारतीय संविधानातील प्रस्तावनेला 'भारतीय राज्यघटनेची राजकीय कुंडली' असे वर्णन केले.

​

• भारतीय राज्यघटनेची प्रस्तावना "वस्तुनिष्ठ ठरावा" वर आधारित आहे.
• हा मसुदा पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी तयार केला आणि त्यास विधानसभा मतदार संघाने अवलंबिले.
• केशवानंद भारती (1973), च्या ऐतिहासिक प्रकरणात सुप्रीम कोर्टाने असा प्रस्ताव ठेवला की प्रस्तावना हा घटनेचा एक भाग आहे आणि अनुच्छेद 368 नुसार त्यामध्ये काही मूलभूत रचनेत दुरुस्ती केली जाऊ शकत नाही अशा अटीवर दुरुस्ती केली जाऊ शकते.
• प्रस्तावना 42 व्या घटनात्मक दुरुस्ती कायद्यानुसार 1976 मध्ये, फक्त एकदाच आतापर्यंत दुरुस्त करण्यात आली आहे.
• 42 वा दुरुस्ती अधिनियम, 1976 च्या माध्यमातून प्रस्तावनेत ‘समाजवादी’, ‘धर्मनिरपेक्ष’ आणि ‘सचोटी’ हा शब्द जोडला गेला.
• ‘सार्वभौम’ आणि ‘लोकशाही’ यांच्यात ‘समाजवादी’ आणि ‘धर्मनिरपेक्ष’ जोडले गेले.
• ‘एकता आणि राष्ट्राची अखंडता’ मध्ये ‘एकतेचे राष्ट्र’ बदलण्यात आले.
• 42 व्या घटना दुरुस्ती अधिनियम 1976 नुसार, प्रस्तावनेत - समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष आणि अखंडता या तीन नवीन शब्दांची भर पडली.

योग्य उत्तर 22 आहे.

Important Points

• भारतीय राज्यघटनेची आठवी अनुसूची भारतीय संविधानाने मान्यता दिलेल्या अधिकृत भाषांशी संबंधित आहे.
• सध्या 22 भाषांना भारतीय संविधानाने मान्यता दिली आहे.
• ते आहेत:

Key Points

सर्व अनुसूची कसे लक्षात ठेवावे: 12 अनुसुचींचा कोड आहे - टीअर्स ऑफ ओल्ड पीएम

1ली अनुसूची: T- प्रदेश,

2री अनुसूची: E- वेतन/पगार,

3री अनुसूची: A- प्रतिज्ञा/शपथ,

4थी अनुसूची: R- राज्यसभा,

5वी अनुसूची: S- अनुसूचित जमाती,

6वी अनुसूची: O- इतर जमाती,

7वी अनुसूची: F- फेडरल (अधिकार विभाग),

8वी अनुसूची: O- अधिकृत प्रादेशिक भाषा,

9वी अनुसूची: L- जमीन सुधारणा,

10वी अनुसूची: D- डिफेक्शन (पक्षांतरविरोधी कायदा),

11वी अनुसूची: P- पंचायती राज,

12वे अनुसूची: M- महानगरपालिका

पर्याय 3, म्हणजेच राज्य धोरणाची निदेशक तत्त्वे हे योग्य उत्तर आहे.

Key Points

• राज्य धोरणाची निदेशक तत्त्वे (DPSP):
  • ​DPSP आयरिश संविधानातून घेण्यात आले आहे.
  • देशाच्या सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय विकासासाठी ​DPSP अत्यंत आवश्यक आहे.
  • आपल्या संविधानात एकूण 16, म्हणजेच अनुच्छेद 36 ते 51 पर्यंत, DPSP आहेत.
  • DPSP हे स्वरुपाने गैर-न्यायप्रविष्ट आहेत.
  • अनुच्छेद 40 अन्वये राज्य धोरणाची निदेशक तत्वे, ग्रामपंचायतींना स्वराज्य संस्थांचे एक घटक म्हणून बनविण्याविषयी तपशीलवार माहिती देतात.
• मूलभूत हक्क:
  • ​मूलभूत हक्कांची संकल्पना अमेरिकन संविधानातून घेण्यात आली आहे.
  • आपल्या संविधानात एकूण 6 मूलभूत हक्क आहेत.
  • हे स्वरुपाने न्यायप्रविष्ट आहे, म्हणून मूलभूत हक्कांचे थेट उल्लंघन झाल्यास कोणीही सर्वोच्च न्यायालयात जाऊ शकते.
• मुलभूत कर्तव्ये:
  • ​मूलभूत कर्तव्ये रशियाच्या संविधानातून घेतली गेली आहेत.
  • सरदार स्वर्णसिंग समितीनंतर त्यांची शिफारस केली जाते.
  • संविधानात 11 कर्तव्ये देण्यात आली आहेत, जी नागरिकांनी देशासाठी जबाबदार म्हणून पाळली पाहिजेत.